Bij de voorrondes van TEDx Eindhoven stuitte de redactie van De Filosoof op Jan van der Spoel. Zijn inspirerende pitch over de samenwerking tussen ratio, instinct en intuïtie wakkerde onze nieuwsgierigheid aan. In het onderstaande artikel weet hij de ontwikkelingen in de psychologie met betrekking tot kennis over instinct, rationaliteit en intuïtie inzichtelijk te maken met behulp van een duidelijk model.
“the part of the brain that controls decision-making doesn't control language.”
Deze uitspraak van Simon Sinek in zijn TEDx filmpje inspireerde mij om dit gegeven daadwerkelijk te onderzoeken.
De literatuurstudie die daarop volgde leidde me naar verschillende bijzondere denkers zoals Daniël Kahneman, Paul Eckman, Daniël Pink, Diana Derval en Malcolm Gladwell.
Ik heb geen academische achtergrond maar een (ver)beeldende. Vandaar dat ik getracht heb om van de gecombineerde inzichten een visueel model te maken. In het model komen de verschillende eigenschappen van het menselijk brein samen.
Je kan stellen dat het menselijk brein volgens 3 systemen opereert: instinctief, rationeel en intuïtief. De eerste 2 zijn voor iedereen wel te begrijpen: Het instinct werkt op de fysieke reflex van de mens. Je neemt iets waar en je geautomatiseerde systemen zorgen ervoor dat je doet wat je doet. Het komt eigenlijk alleen in actie als het nodig is. Zonder dat we dat merken wordt alles om ons heen voortdurend gescreend door onze zintuigen om onze reactie te bepalen. Zo behoedt ons instinct ons voor dreigend gevaar.
Het rationeel denken is onze calculator. Het stelt ons in staat om te analyseren, rekenen, puzzels op te lossen en taal toe te passen (met name lezen en schrijven). De eerder genoemde Kahneman beschrijft het rationele denken (systeem 2) als een langzaam denksysteem. Je kan het zien als een denkspier die je actief moet inschakelen om het te laten werken. Bepaalde gedeelten van het brein die met deze processen te maken hebben gebruiken in verhouding erg veel energie. Daarom is het na enige inspanning ook vermoeid, net zoals bijvoorbeeld bij hardlopen5.
Lastiger doorgronden
Dan het intuïtieve brein. Dit is in eerste instantie lastiger te doorgronden. Het heeft ook veel verschillende beschrijvingen die ervoor zorgen dat je niet weet wat je er mee aan moet. Zo noemen sommigen het “het onderbewuste” of “irrationeel brein”. In de theorie van Kahneman heet het “Systeem 1”. Dit is je snelle brein. Alle kennis die geautomatiseerd is, is hier te vinden. Wat is de hoofdstad van Frankrijk? Welke kleur heeft een sinaasappel? Ligt Amsterdam noordelijker dan Maastricht? Allemaal vragen waar je geen seconde over hoeft na te denken. Sterker nog, welke doctrine hoort bij Nietzsche ? Wat was het stokpaardje van Immanuel Kant? Deze vragen zullen voor filosofen totaal geen probleem opleveren.
Maar hoe werkt het intuïtieve brein dan?
Het intuïtieve brein is opgebouwd uit herinneringen. Herinneringen bestaan op hun beurt weer uit ervaringen plus emoties. Een ervaring is een zintuigelijke impuls. Je ziet iets, hoort iets, ruikt iets en ga zo maar door. Elke zintuigelijke impuls wordt voorzien van een chemische stofje in het brein. Ofwel neurotransmitters en hormonen. Bij een sterke zintuigelijke impuls, zoals wanneer je een ongeluk ziet gebeuren, komt er direct een grote hoeveelheid adrenaline vrij. Dit stelt je in staat om direct instinctief te handelen. Een dergelijke ervaring creëert ook een herinnering die je niet snel vergeet. Maar elke zintuigelijke ervaring creëert een herinnering. Wachten in een wachtkamer van de huisarts creëert een herinnering van de wachtkamer met als emotie saaiheid.
Prof Robert Plutchick heeft een model ontwikkeld waarmee hij de belangrijkste emoties in een 3d kleurenmodel heeft geplaatst. Hierbij staan contrasterende emoties tegenover elkaar. Het centrum kent de meest intense emoties en verder naar buiten wordt de emotie steeds verder verdund. Het model is niet 100% compleet en er zijn veel emoties niet benoemd, maar het is een goed uitgangspunt om emoties überhaupt in kaart te kunnen brengen. Verschillende onderzoeksbureaus maken gebruik van zijn model om emoties van gebruikers te kunnen registreren.
Je zou je zelf kunnen zien als je eigen verzameling emoties. Elke herinnering die je hebt gehad bij elkaar opgeteld heeft ervoor gezorgd wie je als mens bent geworden. Zelf ervaar je dit niet zo, je bent je eigenlijk alleen bewust van herinneringen die nieuw zijn. Een herinnering die sterk lijkt op een voorgaande zal ook zo geregistreerd worden. De jaarlijkse vakantie naar Zuid Frankrijk bijvoorbeeld klonteren in elkaar tot één grote herinnering.
Complete verzameling herinneringen
Je kan het intuïtieve brein dus zien als de complete verzameling herinneringen van een individu. Daar komt geautomatiseerde kennis nog bij. Je kan die kennis zien als onderdeel van de herinneringen, maar doordat ze op een andere wijze in je brein zijn terechtgekomen - namelijk door leren, repeteren en vaak gebruiken- én weinig of geen emoties bevatten, hebben ze wat mij betreft een aparte plaats in het intuïtieve brein. Een schaakgrootmeester hoeft niet meer diep na te denken over de eerste 10 zetten van een schaakmatch. Terwijl een ongeoefende schaker zijn brein-rekenmachine op volle toeren moet laten draaien. Een mooi voorbeeld van geautomatiseerde kennis is een beroepsmuzikant. Hij is erg lang bezig om noot voor noot de volgorde in zijn vingers te krijgen. Na uren individueel oefenen is hij in staat om een muziekstuk te laten horen. Dirigent Jaap van Zweden zei het mooi in een recente documentaire: “ het repeteren vergt zeer veel studie en concentratie, maar de uitvoering gaat volledig automatisch”
Zo werkt het bij elke vakman.
Geen taalvermogen
Het enige wat niet in het intuïtieve brein zit is het taalvermogen. Je zintuigelijke ervaringen en emoties hebben geen taal. Probeer maar eens beschrijven wat je voelt voor je moeder. Je weet goed wat je ervaart maar zodra je probeert er woorden aan te plakken dekt het de lading niet, of maken de woorden er wat anders van.
Dus nu krijg je de situatie dat, wie je bent, waar je vandaan komt, wat je wensen en verlangens zijn voor mensen bijna niet te vangen is omdat er geen taal bij zit. Het gebeurt regelmatig dat je een aanbod krijg of ergens voor moet kiezen en alle feiten en cijfers kloppen, maar je doet het niet. Je hebt er “geen goed gevoel bij”. Het intuïtieve brein is de baas. Het rationele brein bevat geen emoties, het kan zaken verklaren, uitrekenen en beschrijven maar het kan niet kiezen.
Terug naar de titel van dit artikel: De invloed van emoties op besluitvorming.
Mensen moeten in hun leven veel keuzes maken, van broodbeleg tot studiekeuze. De meeste keuzen gaan ons goed af of kosten niet veel energie. Bij keuzen die verstrekkende gevolgen hebben kan het soms lang duren voordat het verstand en het gevoel elkaar hebben gevonden. Zo verandert een voorkeur ook na een nacht slapen. Het is dan verschoven van het rationele brein naar het intuïtieve brein.
Besluitvorming gaat over keuzes maken met meerdere mensen. Stel dat alle aanwezigen individueel een heldere keuze hebben gemaakt, dan zou je een eenvoudige optelsom van de meerderheid kunnen maken en klaar is je besluitvorming. Maar zodra je mensen bij elkaar zet treden er andere waarden op. Het individuele ego van elke deelnemer gaat een rol spelen. De alphamannetjes (of vrouwtjes) vinden hun besluit belangrijker dan de democratische meerderheid. Het gelijk krijgen is belangrijker dan tot een gemeenschappelijke keuze komen. Het manifesteren van status en ego is in veel vergaderingen een spel op zich. Kahneman adviseert dan ook om tijdens vergaderingen ieder voor zich zijn ideeën op te laten schrijven en dan individueel de gelegenheid te geven om zijn idee te presenteren in de groep. Alleen zo voorkom je dat de groepsdynamiek in de weg staat van de beste beslissing.
Een ander fenomeen waarbij emoties een rol spelen is de menselijke eigenschap om risico’s te onderschatten en uitkomsten te overschatten. (Kahneman) Dit is vaak waarom zakelijke of politieke besluiten met hand en tand worden verdedigd en goedgepraat terwijl een buitenstaander zich afvraagt of het wel zo’n realistisch besluit is.
Mensen zijn derhalve wezens die door emotie worden gedreven. Alleen besluiten waar de mens geen rol in speelt zijn wellicht de enige die genomen worden zonder emotie, maar ik vraag me af of het dan niet gaat om een rekensom.
De Filosoof
Dit artikel versheen eerder in De Filosoof (augustus 2016 nr. 72), een periodieke uitgave van de Utrechtse Filosofiestudenten voor het departement van Filosofie en Religiewetenschap van de Universiteit van Utrecht.
Comments